CONTRACT AND TORTS ACCORDING TO THE ACT ON OBLIGATIONS OF FORMER YUGOSLAVIA: A COMPARATIVE ANALYSIS

Apstrakt

Obligaciono pravo u zemljama bivše Jugoslavije, koje su bez izuzetaka preuzele Zakon o obligacionim odnosima iz 1978. godine, pravi razliku između ugovorne i vanugovorne (deliktne) odgovornosti, zasnivajući ovu kategorizaciju na opštoj zabrani prouzorokovanja štete (neminem laedare). Navedeni pravni koncepti dio su zajedničke pravne baštine, kako kontinentalnih (romansko-germanskh) pravnih sistema, tako i onih koji pripadaju tradiciji common law-a. Sve klasifikacije prava nadoknade štete, koje predviđaju pravni sistemi bivše Jugoslavije, prisutni su i u paradigmatskim komparativnim pravnim sistemima. Načelo zabrane prouzrokovanja štete je jedno od najvažnijih načela našeg obligacionog prava. Pored ugovora, ustanova nadoknade štete je najvažnija u materiji obligacionog prava i u praksi predstavlja jedan od najčešćih izvora obligacija. Našim Zakonom o obligacionim odnosima je u “Osnovnim načelima” ustanovljena sljedeća prinudna norma: “Svako je dužan uzdržati se od postupka kojim se može drugom prouzrokovati šteta”. Sva pravila, koja se odnose na osnove odgovornosti za prouzrokovanu štetu i nadoknadu štete, razrađena su u odjeljku 2, pod naslovom “Prouzrokovanje štete”. U Zakonu su predviđene dvije osnove odgovornosti za štetu: odgovornost koja se zasniva na krivici lica koje je prouzrokovalo štetu, tzv. subjektivna odgovornost i odgovornost koja se zasniva na samom prouzrokovanju štete, tzv. odgovornost bez obzira na krivicu ili objektivna odgovornost. U materiji subjektivne odgovornosti Zakonom o obligacionim odnosima je u potpunosti napuštena tradicionalna koncepcija tzv. dokazane krivice kako u polju ugovorne, tako i u polju vanugovorne (deliktne) odgovornosti. Prema tradicionalnom sistemu, u domenu deliktne odgovornosti, oštećeni je bio dužan dokazati ne samo postojanje štete i uzročnu vezu između radnje štetnika i štete, već i krivicu štetnika. Umjesto toga, usvojena je koncepcija pretpostavljene krivice, prema kojoj se krivica štetnika pretpostavlja. Štetnik je dužan dokazati da je šteta nastala bez obzira na njegovu krivicu, tj. da je prilikom njenog nastanka uložio potrebnu pažnju koja se od njega zahtijevala u tom trenutku (pažnja dobrog domaćina, pažnja dobrog privrednika ili pažnja dobrog stručnjaka). Time je osjetno olakšan pravni položaj oštećenog, kome je preostalo dokazati samo objektivne elemente prouzrokovanja štete: samu štetu, radnju štetnika i uzročnu vezu između radnje štetnika i štete. Zakon o obligacionim odnosima normirao je nove institute koji predstavljaju odgovor zakonodavca na ekonomski i tehnološki razvoj u društvu koje regulira. Tako je Zakonom ustanovljena mogućnost odgovornosti za nadoknadu štete bez obzira na krivicu, koja nastaje samom činjenicom prouzrokovanja štete. Takva odgovornost drugačije se naziva objektivna odgovornost, od koje se štetnik ne može osloboditi dokazivanjem da nije kriv za njeno prouzrokovanje. Zakonskim normiranjem ustanove objektivne odgovornost sublimirana je višedecenijska sudska praksa prije donošenja Zakona o obligacionim odnosima, koja je kreirana na slučajevima odgovornosti od opasnih stvari i opasnih djelatnosti. Naime, Zakonom je u korist oštećenih ustanovljena “pretpostavka uzročnosti”, prema kojoj se lice koje je imalac opasne stvari ili vrši opasnu djelatnost smatra odgovornim, ukoliko šteta “potiče”od te stvari ili djelatnosti, “izuzev ako dokaže da one nisu bile uzrok štete”. Imalac se oslobađa odgovornosti samo onda ako dokaže: “… da šteta potiče od uzroka koji se nalazio van stvari, čije se djelovanje nije moglo predvidjeti, ni izbjeći ili otklonit. Zakonom je, pored odgovornosti za materijalne (imovinske) štetu, ustanovljena i odgovornost za nematerijalnu (neimovinsku, moralnu) štetu. Za razliku od principa integralne odgovornosti, koji se primjenjuje u slučaju materijalne odgovornosti i koji podrazumijeva obavezu štetnika da nadoknadi cjelokupnu štetu prema cijenama koje su važile u vrijeme donošenja sudske presude, zakonodavac je u slučaju odgovornosti za nematerijalnu štetu predvidio nadoknadu štete po osnovi pravičnosti. Time je kodificirana praksa naših sudova, koja je ipak jedno vrijeme, pod utjecajem marksističke ideologije, bila odbojna prema mogućnosti da se dosuđuje nadoknada za ovakav oblik štete. Nematerijalna šteta se definira kao: “nanošenje drugom fizičkog ili psihičkog bola ili straha”. Može se, ipak, primijetiti da je u Zakonu prenaglašena težnja da se zahtjevi za nadoknadu nematerijalne štete svedu u tada prihvatljive granice. Iz navedenih razloga predviđena je zakonska odredba, prema kojoj sud, prilikom odlučivanja o naknadi nematerijalne štete, treba voditi računa “… o značaju povrijeđenog dobra i cilju kome služi ta naknada” i o tome “da se njome ne pogoduje težnjama koje nisu spojive sa njenom prirodom i društvenom svrhom”. Restriktivnost citiranih odredbi ne bi trebalo sprječavati sud da primjenjuje ustanovu nematerijalne štete u skladu da društvenim potrebama i svrhom koju treba postići u kontekstu suvremenih društvenih okolnosti.